Doğu Türkçesiyle Yazılmış Dinî Bir Metin: Cırı?lamaydurgan ?ılla
(A Religious Text Written in Eastern Turki: Cırı?lamaydurgan ?ılla )

Yazar : Mohammed Kadhim Ahmed Al-Gburi    
Türü : Araştırma Makalesi
Baskı Yılı : 2025
Sayı : 123
Sayfa :
    


Özet
Orta Asya’daki siyasi gelişmelerin bir neticesi olarak 18. ve 19. yüzyıllarda Çağatay yazı dilinde başlayan mahallileşme, yeni yazı dillerinin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Yüzlerce yıl Çağatay yazı dilini kullanan Doğu Türkistan Türkleri, bu toplumsal dalgalanma ile yazı dillerine Kaşgar, Yarkent, Altışehir gibi bölge ağızlarından birçok kelime ve yapı eklemişlerdir. Doğu Türkçesi (Eastern Turki) olarak adlandırılan bu çağdaş Uygur Türkçesine geçiş sürecinde, zengin Uygur sözlü kültür ürünleri yazıya geçirilmeye başlanmıştır. Bu kapsamda İsveçli gezgin/misyonerler Doğu Türkistan’da bölgenin dil malzemesi ile ilgili önemli çalışmalar yürütmüştür. Misyonerler, Doğu Türkistan İsveç Misyonu (Svenska Missionsförbundet) içerisinde Kaşgar’da bir matbaa kurarak Müslüman Doğu Türkistan toplumu üzerinde faaliyet yürütmüşlerdir. Bu çalışmada, Kaşgar’da kurulan bu matbaada (Swedish Mission Press) yayımlanan Cırı?lamaydurgan ?ılla (1913) adlı anlatının biçem özellikleri incelenmiştir. Metin, her ne kadar Hristiyanlık dinini aktarmak için oluşturulsa da aktarımda İslam dinine ait terminolojinin kullanıldığı tespit edilmiştir. Çalışmada, metinde yer alan Doğu Türkçesine ait dikkat çeken kelimeler de tarihî süreç dikkate alınarak artzamanlı olarak değerlendirilmiştir. Çalışmanın sonuna çeviriyazı metni ile Türkiye Türkçesine aktarımı eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler
Doğu Türkçesi, İsveç Misyonu, İsveç Misyonu Matbaası, Kaşgar ağzı

Abstract
As a result of the political developments in Central Asia, the localization that started in Chagatai written language in the 18th and 19th centuries paved the way for the formation of new written languages. East Turkestan Turks, who used Chagatai written language for hundreds of years, added many words and structures from regional dialects such as Kashgar, Yarkent and Altisehir to their written language with this social fluctuation. In this process of transition to modern Uyghur Turkish, which is called Eastern Turki, rich Uyghur oral culture materials began to be written down. In this scope, Swedish travelers/missionaries carried out important studies on the language material of the region in East Turkestan. Within the Swedish Mission to East Turkestan (Svenska Missionsförbundet), the missionaries established a printing press in Kashgar and carried out activities on the Muslim East Turkestan society. In this study, the stylistic features of the narrative titled Cırı?lamaydurgan ?ılla (1913) published in this printing house (Swedish Mission Press) established in Kashgar are analyzed. Although the text was created to convey the Christian religion, it was determined that the terminology of the Islamic religion was used in the transmission. In the study, the remarkable words of Eastern Turki in the text were also evaluated diachronically by taking into account the historical process. At the end of the study, the translation into Turkey Turkish with the transcription text is added.

Keywords
Eastern Turki, Svenska Missionsförbundet, Swedish Mission Press, Kashgar dialect